Του Παντελή Λεβάκου, υπ. Δρ., Τμήμα Θεολογίας ΕΚΠΑ
Είναι γεγονός ότι σε μερικές ημέρες θα αξιωθούμε να «αντικρύσουμε» τον Ιησού Χριστό να «γεννάται εκ Παρθένου» στην Βηθλεέμ της Ιουδαίας. Η σάρκωση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι το αποκορύφωμα μιας προοδευτικής πορείας της ανθρωπότητας από την απώλεια του Παραδείσου στην επανάκτηση της «κοινωνίας» με τον Θεό. Η πτώση του Αδάμ, αν και επέφερε την φθορά και τον θάνατο, εντούτοις, δεν απέτρεψε την ανάδειξη ανθρώπων ευσεβών οι οποίοι δοξάστηκαν από τον Θεό για την καθαρότητα του βίου τους. Η μεγαλύτερη τιμή ήταν η απόδοση στα πρόσωπά τους, του όρου «Προπάτορες». Ο Ιησούς Χριστός τοποθετεί Εαυτόν στην ανθρώπινη ιστορία μέσα από τις μορφές αυτών των «προγόνων» Του.
Ο όρος «Προπάτορας Χριστού» δεν σημαίνει αποκλειστικά την γενεαλογία του Ιησού Χριστού. Είναι αληθής και αδιάσειστη η γενεαλογική προέλευση του Θεανθρώπου από το «σπέρμα του Αβραάμ» και τον «οίκο του Δαυίδ» – άλλωστε αυτό αποδεικνύεται στον πρόλογο του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου. Σε αυτήν την τιμητική διάκριση συγκαταλέγονται επίσης και όσοι άνθρωποι, με την συνεργία του Αγίου Πνεύματος, κήρυξαν περί του Ιησού Χριστού και της Θεοτόκου. Ο υμνογράφος Ιωσήφ, αποτυπώνει στις γραμμές του κανόνα της εορτής το μεγαλείο των ανθρώπων αυτών. Το ποίημα του Ιωσήφ, τονισμένο στον πανηγυρικό Πρώτο ήχο της εκκλησιαστικής μελοποιίας, αποτυπώνει τον ευφρόσυνο χαρακτήρα του «μνημοσύνου» των Αγίων Προπατόρων ως προανακρούσματος της αναδείξεως του Χριστού στην ανθρωπότητα.
Ο υμνογράφος Ιωσήφ παρουσιάζει όλες εκείνες τις μεγάλες προσωπικότητες που προηγήθηκαν της ελεύσεως του Λόγου. Η πρώτη ωδή είναι μια προτροπή να αναπέμψουμε τιμή αρχικά προς τον Αδάμ, ο οποίος ως πρώτος από όλους τους ανθρώπους, τιμήθηκε ιδιαίτερα από τον Κτίστη να βρίσκεται ήδη στον Παράδεισο. Η τιμή επεκτείνεται στον «θεῖον Μάρτυρα» Άβελ που με περισσή ευγένεια ψυχής προσέφερε τα δώρα του στον Θεό. Στην τρίτη ωδή η τιμή αποδίδεται στον Σήθ, τον άλλο υιό του Αδάμ, όπου με την άμεμπτη ζωή και την διάπυρη αφοσίωσή του στον Θεό γίνεται παράδειγμα για τον δικό μας πνευματικό αγώνα. Μαζί με τον Σήθ, προβάλλεται ο «Ἐνὼς ὁ θαυμάσιος» με σκοπό η ελπίδα του στον Θεό να γίνει πρότυπο για την δική μας βιωτή. Με «ἱερολογίαις ἱεραῖς» ο Ιωσήφ μακαρίζει τον γνησιότατο δούλο του Θεού Ενώχ που δεν γνώρισε σωματικό θάνατο με σκοπό να επανέλθει στην γη πριν την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού.
Η τέταρτη ωδή είναι αφιερωμένη στον «δίκαιο» Νώε. Ο Νώε τιμάται με «μελωδήματα» καθώς επειδή ήταν δίκαιος ο Θεός τον ανέδειξε σε «αρχηγό» του κόσμου που προέκυψε μετά τον κατακλυσμό. Ο Νώε, μετά τον κατακλυσμό, φύτεψε ένα αμπέλι με αποτέλεσμα ο πνευματικός οίνος (κατά την προτροπή του υμνογράφου), ως καρπός του αμπελιού εκείνου, να ευφραίνει τις ψυχές όσων τιμούν την κατά Θεόν ζωή του. Στην πέμπτη ωδή μνημονεύεται ο υιός του Νώε, ο Σήμ. Ο Σήμ έλαβε την πατρική ευλογία του Νώε με συνέπεια να συγκαταριθμηθεί από τον Θεό στην χορεία των Προπατόρων. Μαζί με τον Σήμ μνημονεύεται και ο Αβραάμ. Ο πρώτος των Πατριαρχών, ως γνήσιος δούλος του Κτίστου, αξιώθηκε να φιλοξενήσει την Αγία Τριάδα και κατεστάθη Πατέρας Εθνών. Η έκτη ωδή ονομάζει τον Πατριάρχη Ισαάκ ως προτύπωση του Πάθους του Χριστού. Αυτό συμβαίνει γιατί ο Ισαάκ οδηγήθηκε στην παρ’ ολίγον θυσία του από τον Αβραάμ χωρίς να διαμαρτυρηθεί όπως και ο Κύριός μας οδηγήθηκε αγόγγυστα στον Σταυρό. Η πάλη του Πατριάρχου Ιακώβ με τον Άγγελο είναι η απόδειξη της γενναιότητάς του – γενναιότητα η οποία αποτυπώνεται στο όνομα «Ισραήλ» και στην θέαση της Θεοτόκου ως «κλίμακας» η οποία οδηγεί από την γη στον ουρανό. Η προσωπικότητα του «παγκάλου» Ιωσήφ επισφραγίζει την ωδή καθώς η ρίψη στον λάκκο (από τα αδέλφια του) ως απότοκο της υπακοής προς τον Ιακώβ, προτυπώνει την παραμονή του Χριστού στον Άδη.
Στην έβδομη ωδή παρουσιάζονται οι Τρείς Παίδες μαζί με τον προφήτη Δανιήλ για το απαράμιλλο θάρρος τους να ομολογήσουν την πίστη τους στον Γιαχβέ ενώπιον του Ναβουχοδονόσορα. Στην ίδια ωδή συναντάμε την προσωπικότητα του Ιώβ ως εκείνου του ανθρώπου που παρέμεινε «πρᾶος, ἄκακος, εὐθύς, τέλειος, ἄμεμπτος» παρά τις απανωτές και σκληρές δοκιμασίες τις οποίες ο Θεός επέτρεψε σε αυτόν. Ο θεόπτης Μωυσής μαζί με τους αδελφούς του Ααρών και Ώρ τιμώνται ως οι παραλήπτες του Νόμου και οι εκπρόσωποι ιερατικού αξιώματος το οποίο κατείχε η φυλή του Λευί. Τέλος, οι μορφές των «Κριτών» (Ιησούς του Ναυή, Γεδεών, Σαμψών) αποτελούν παραδείγματα για την ενίσχυση της δικής μας πίστης συμπληρώνοντας την έβδομη ωδή. Στην όγδοη ωδή ο υμνογράφος επαινεί τους δώδεκα προφήτες («Μεγάλους» και «Μικρούς») της Παλαιάς Διαθήκης μαζί με τους προφήτες Ηλία και Ελισαίο. Η τιμή επεκτείνεται στα πρόσωπα του Βαράκ και του Νάθαν (ο οποίος έλεγξε τον Δαυίδ για την παράνομη έλξη του για την σύζυγο του στρατηγού Ουρία), στον προφήτη Σαμουήλ ο οποίος ευλογήθηκε με το χάρισμα να προλέγει τα μελλούμενα, στους Ιωσία, Ιεφθάε και Ελεάζαρο οι οποίοι με τα φλογερά κηρύγματά τους έσωσαν τον Ισραήλ από τις αποστασίες του. Η ωδή κατακλείεται από την αναφορά στην ιεροσύνη του Μελχισεδέκ – ο «απάτωρ» και «αμήτωρ» βασιλιάς της «γης Σαλήμ» είναι η προτύπωση του ιερατικού αξιώματος του Κυρίου Ιησού Χριστού.
Η μνήμη των Αγίων Προπατόρων ασφαλώς συνοδεύεται από τις γυναικείες μορφές, τις θυγατέρες του Κυρίου, οι οποίες τιμώνται ισάξια από τον υμνογράφο. Οι γυναίκες αυτές (Άννα, Ιουδίθ, Δεβόρρα, Ολδά, Εσθήρ, Σάρρα, Μαριάμ (αδελφή του Μωυσή), Ραχήλ, Ρεβέκκα και Ρουθ) είναι τα υποδείγματα της ταπεινώσεως τα οποία προηγήθηκαν της Υπεραγίας Θεοτόκου και ευαρέστησαν τον Θεό. Η ευαρέσκεια του Θεού οδηγεί τον Ιωσήφ να τους αφιερώσει την ένατη ωδή ως τον κολοφώνα του ποιήματος αυτού. Η μνήμη των Προπατόρων, αναφορικά με εμάς που προσερχόμαστε στην Εκκλησία για να τιμήσουμε την ημέρα αυτή, ας γίνει εφαλτήριο συλλογισμού και έναρξη ικεσίας προς τον Θεό. Οι Άγιοι Προπάτορες αφιέρωσαν την ζωή τους στον αληθινό Θεό προσπερνώντας τις δυσκολίες της ζωής τους. Η αφιέρωσή τους αυτή έγινε η αιτία να βρίσκονται σε θέση να οδηγήσουν τις προσευχές μας προς τον Σωτήρα. Επομένως, μαζί με τον υμνογράφο Ιωσήφ, ας υμνήσουμε λέγοντας «Δέησιν Κυρίῳ, ἀεὶ προσαγάγετε Μακάριοι, τυχεῖν αἰωνίων ἀγαθῶν τοὺς εὐφημοῦντας ὑμᾶς», Αμήν!
