Της Αικατερίνης Παπαηλίου – Αρχαιολόγου, Συντηρήτριας έργων τέχνης και αρχαιοτήτων
Η Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου βρίσκεται ανατολικά της Βάρδας και απέχει από αυτή δεκαεπτά χιλιόμετρα και μόλις 1.500 μέτρα από το χωριό Σπάτα. Βρίσκεται σε υψόμετρο 350 – 400 μέτρων σε μια μαγευτική τοποθεσία, η οποία αποτελείται από καταπράσινες βουνοκορφές. Τα επιβλητικά βουνά είναι κατάφυτα και από τις πλαγιές κυλούν δροσερά νερά από όμορφες πηγές. Στο βάθος υπάρχει μια χαράδρα όπου ρέουν νερά, τα οποία συγκεντρώνονται από τα ρυάκια και τις πηγές.
Η εύρεση της θαυματουργής εικόνας του Αγίου Νικολάου οδήγησε τους κατοίκους της περιοχής να χτίσουν τη Μονή σε αυτή τη θέση που βρίσκεται σήμερα. Η παράδοση τοποθετεί την θαυματουργή εικόνα στα χρόνια της εικονομαχίας. Στις αρχές του 19ου αιώνα χτίστηκε ένας μικρός ναός για τους πιστούς και αργότερα το 1875 ανεγέρθη άλλος μεγαλύτερων διαστάσεων στη θέση του.
Υπάρχουν δυο εκδοχές που αφορούν την εύρεση της θαυματουργού εικόνος. Η πρώτη εκδοχή είναι ότι τη συγκεκριμένη εικόνα την βρήκε το καλοκαίρι ένας βοσκός, ο οποίος ακολούθησε το ζώο του σε ένα στενό μονοπάτι και έφτασε σε μια άγνωστη για αυτόν πηγή από την οποία έπινε νερό. Ο βοσκός δεν άργησε να αντιληφθεί ότι σε κοντινή απόσταση από τη πηγή και σε μόλις λίγα μέτρα υπήρχε μια σπηλιά. Όταν πλησίασε αρκετά, έκπληκτος αντίκρισε την εικόνα του Αγίου Νικολάου. Αμέσως έτρεξε ταραγμένος στους συγχωριανούς του και τους διηγήθηκε με κάθε λεπτομέρεια το αξιοπερίεργο γεγονός. Δίχως να χάσουν χρόνο οι συγχωριανοί του κατευθύνθηκαν προς το μονοπάτι για να διαπιστώσουν και μόνοι τους όσα τους διηγήθηκε ο βοσκός. Μόλις είδαν την εικόνα του Αγίου Νικολάου έμειναν άναυδοι και αφού την προσκύνησαν με ιδιαίτερη ευλάβεια, την μετέφεραν με προσοχή στο χωριό για να μην μείνει μόνη της στην ερημιά. Η εικόνα, όπως φημολογείται έφυγε από το χωριό που την είχαν μεταφέρει οι χωρικοί και πήγε στη πηγή που την βρήκαν, στο δάσος. Πάλι και πάλι την έβρισκαν και την μετέφεραν στο χωριό και πάλι χανόταν και βρισκόταν στο μέρος που την είχε βρει ο βοσκός. Αυτή ήταν η πρώτη εκδοχή για την εύρεση της θαυματουργού εικόνος του Αγίου Νικολάου στα Σπάτα.
Η δεύτερη εκδοχή αφορά κάποιους βοσκούς οι οποίοι είχαν τα ζώα τους στο απέναντι κατάφυτο βουνό από τη Μονή. Πριν περίπου 200 χρόνια μια νύχτα του καλοκαιριού οι βοσκοί κοιμόντουσαν με τα γιδοπρόβατα τους στη βουνοκορφή «Γαριζά» και κάποια στιγμή μέσα τη νύχτα άκουσαν θορύβους και τα γιδοπρόβατά τους ταράχτηκαν. Αμέσως οι βοσκοί έτρεξαν γιατί πίστευαν ότι λύκοι ή τσακάλια επιτέθηκαν στα κοπάδια τους. Όταν πλησίασαν είδαν μια ασυνήθιστη λάμψη, κάτι σαν αστέρι, η πορεία της οποίας ήταν από την Δύση προς την Ανατολή. Η λάμψη αυτή, όπως υποστηρίζουν οι χωρικοί τερμάτισε στο μέρος όπου σήμερα είναι κτισμένη η Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου. Αυτές οι δυο εκδοχές για την εύρεση της θαυματουργού εικόνος είναι οι επικρατέστερες.
Η Μονή απαρτίζεται από τρία κτιριακά συγκροτήματα. Πιο συγκεκριμένα, το παλαιότερο είναι ο Ναός, το μικρό αρχονταρίκι, η τράπεζα και οι παλαιοί μικροί ξενώνες. Το δεύτερο στεγάζει το Ορφανοτροφείο της Μονής ενώ το τρίτο βρίσκεται μπροστά στην Πύλη – Είσοδο και είναι το νέο κτίριο το οποίο αποτελείται από δέκα δωμάτια και φιλοξενεί άγαμες μητέρες. Στο ισόγειο αυτού του νέου κτιρίου είναι το Αρχονταρίκι, όπου μετά τη Θεία Λειτουργία προσφέρεται στους πιστούς κέρασμα.
Τα θαύματα του Αγίου Νικολάου είναι αμέτρητα, όπως μαρτυρούν αρκετοί πιστοί. Θαυμαστό είναι το γεγονός ότι ένας παράλυτος που θεραπεύτηκε από τον Άγιο Νικόλαο άφησε τις πατερίτσες του και μια ανθοδέσμη μπροστά από την εικόνα του Αγίου. Η Μονή κατακλύζεται από πλήθος προσκυνητών όχι μόνο από την Αχαΐα και την Ηλεία αλλά και από όλη την Ελλάδα. Δεκάδες πιστοί καταφτάνουν στη Μονή στα σύνορα της ορεινής Αχαΐας με την Ηλεία και προσκυνούν το Ιερό Εκτύπωμα του Αγίου. Πιο συγκεκριμένα, παράδοση και θεσμός αποτελεί το προσκύνημα στη Μονή του Αγίου Νικολάου, με πλειάδα πιστών να έχουν κάνει τάμα για να φτάσουν εκεί πεζή. Κάθε χρόνο κυρίως στις 10 Μαΐου οι προσκυνητές περπατούν πάνω από 10 με 12 ώρες προκειμένου να φτάσουν στο προσκύνημα και να εκπληρώσουν τα τάματα τους.
Η Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου γιορτάζει τρεις φορές το χρόνο. Στις 6 Δεκεμβρίου, όπου είναι η μέρα μνήμης του Αγίου Νικολάου. Επίσης, στις 10 Μαΐου, όπου εορτάζεται η μετακομιδή του ιερού Λειψάνου του Αγίου από τα Μύρα της Λυκίας προς το Μπάρι της Ιταλίας, καθώς και κατά την εορτή της Αγίας Πεντηκοστής.
Να σημειωθεί ότι Προϊστάμενος του Προσκυνηματικού Ιερού Ναού και Διευθυντής του Ιδρύματος είναι ο π. Γρηγόριος Μεσμπούρης, ο οποίος διακρίνεται για την άοκνη προσπάθεια που καταβάλει για την ανακαίνιση και συντήρηση τόσο των κτηριακών συγκροτημάτων, όσο και των ιερών κειμηλίων του Προσκυνήματος. Συνάμα, ιδιαίτερη φροντίδα δείχνει μαζί με την οικογένεια του στο Ιδρυμα με τις άγαμες μητέρες, οι οποίες βρίσκουν σε αυτό καταφυγή και θαλπωρή. Κληρικός φιλακόλουθος, προσιτός και με ιδιαίτερη αγάπη στους νέους.
