Του Πρωτοπρεσβυτέρου Νεκταρίου Μαρκάκη – Δρ. Θεολογίας – Στρατιωτικός Ιερεύς
Στο εορτολόγιο του Μεταναστάσιμου Σαρανταημέρου, τέσσερεις είναι οι βασικές διηγήσεις οι οποίες επισημαίνουν το γεγονός της Αναστάσεως. Η πρώτη είναι η εμφάνιση του Αναστημένου Χριστού την πρώτη ημέρα της εβδομάδος, «τῇ μιᾷ τῶν σαββάτων», την Κυριακή, στη σύναξη των Μαθητών, απ’ όπου απουσίαζε ο Θωμάς. Αυτό το γεγονός αναφέρεται στην ευαγγελική περικοπή του εσπερινού της αγάπης, στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο1.
Το δεύτερο γεγονός είναι η εμφάνιση του Αναστάντος Χριστού στις οκτώ ημέρες, δηλαδή την επόμενη Κυριακή, πάλι σε σύναξη των Μαθητών2, όπου βρισκόταν παρών και ο Θωμάς. Αυτό το γεγονός εορτάζεται την αμέσως επόμενη Κυριακή από το Πάσχα, την δεύτερη Κυριακή, την λεγόμενη του Αντιπάσχα ή του Θωμά, κατά την οποία γίνεται ανάμνηση των εγκαινίων της εβδομαδιαίας κυριακάτικης συνάξεως. Η ευαγγελική περικοπή της ημέρας αυτής περιέχει την διήγηση των δύο εμφανίσεων του Χριστού κατά την πρώτη και την δεύτερη Κυριακή3.
Το τρίτο γεγονός είναι η μετάβαση των Μυροφόρων στο μνημείο και το άγγελμα των Αγγέλων για την Ανάσταση. Το γεγονός αυτό εορτάζεται την τρίτη Κυριακή, τη λεγόμενη των Μυροφόρων. Η ευαγγελική περικοπή της ημέρας προέρχεται από το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, η οποία αναφέρεται στην αποκαθήλωση, στον ενταφιασμό και στην έλευση των Μυροφόρων γυναικών στον τάφο του Κυρίου την Κυριακή το πρωί4. Το γεγονός περιγράφεται και στο Δ΄ Αναστάσιμο Εωθινό Ευαγγέλιο εκ του κατά Λουκάν, το οποίο αναγινώσκεται στον όρθρο της ίδιας Κυριακής5. Επιπλέον, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι την ίδια Κυριακή, γίνεται ανάμνηση όλων των εμφανίσεων του Χριστού στις Μυροφόρες, σύμφωνα με τις διηγήσεις των ευαγγελικών περικοπών6.
Το τέταρτο γεγονός είναι η τελευταία εμφάνιση του Χριστού στους Μαθητές και η Ανάληψη στους ουρανούς. Το γεγονός αυτό περιγράφουν οι ευαγγελικές περικοπές του Μάρκου και του Λουκά, στο Γ΄ Εωθινό Ευαγγέλιο7, το οποίο αναγινώσκεται στον όρθρο της εορτής της Αναλήψεως και στο ΣΤ΄ Εωθινό Ευαγγέλιο8, το οποίο αναγιγνώσκεται στη Θεία Λειτουργία της εορτής.
Τις υπόλοιπες Κυριακές και ημέρες του Μεταναστάσιμου Σαρανταημέρου, η Εκκλησία προβάλει γεγονότα τα οποία δεν συνδέονται με την Ανάσταση, αλλά σχετίζονται με το στοιχείο του ύδατος. Την Κυριακή του παραλύτου, ο Χριστός τον θεραπεύει δίπλα στην Προβατική κολυμβήθρα όπου υπάρχει νερό9. Την Τετάρτη της Μεσοπεντηκοστής, ο Χριστός προσφέρει το ύδωρ της ζωής, «… πᾶσι Σωτὴρ ἐβόησας· ὁ διψῶν, ἐρχέσθω πρός με καὶ πινέτω»10. Την Κυριακή της Σαμαρείτιδος, ο Χριστός διδάσκει στο χώρο που βρίσκεται το φρέαρ του Ιακώβ και αφορμή της διδασκαλίας καθίσταται το ύδωρ11. Τέλος, πριν την εορτή της Αναλήψεως, η τελευταία Κυριακή του Μεταναστάσιμου Σαρανταημέρου είναι αφιερωμένη στην θεραπεία του τυφλού με την νίψη των οφθαλμών του στην κολυμβήθρα του Σιλωάμ12. Μην παραλείψουμε μια αναφορά στην εορτή της Ζωοδόχου Πηγής την Παρασκευή της Διακαινησίμου εβδομάδος, η οποία σχετίζεται με το στοιχείο του ύδατος.
Γιατί, όμως, σε όλες αυτές τις υπόλοιπες ημέρες του Μεταναναστάσιμου Σαρανταημέρου, η Εκκλησία προβάλει ευαγγελικές διηγήσεις οι οποίες σχετίζονται με το ύδωρ; Διότι οι ημέρες αυτές έπονται των βαπτισμάτων τα οποία ετελούντο την ημέρα του Πάσχα και αναδεικνύουν το στοιχείο του ύδατος, με σκοπό να αντιληφθούν οι νεοφώτιστοι την σπουδαιότητα του μυστηρίου του βαπτίσματος13.
Στα Ευαγγέλια καταγράφονται και άλλα γεγονότα των εμφανίσεων του Αναστάντος Χριστού, τα οποία δεν εορτάζονται αυτοτελώς σε συγκεκριμένες ημέρες ή Κυριακές του Μεταναστάσιμου Σαρανταημέρου. Αυτά τα γεγονότα εμπεριέχονται στα Αναστάσιμα Εωθινά Ευαγγέλια. Χαρακτηριστικά μεταναστάσιμα γεγονότα είναι: Η πορεία στους Εμμαούς (η οποία περιγράφεται στο Ε΄ Εωθινό Ευαγγέλιο14), η εμφάνιση στην θάλασσα της Τιβεριάδος (η οποία αναφέρεται από τον Ευαγγελιστή Ιωάννη ως η τρίτη και περιγράφεται στο Ι΄ Εωθινό Ευαγγέλιο15) και σε συνέχεια αυτού του γεγονότος, η τριπλή ερώτηση του Χριστού και η απάντηση του Πέτρου ότι αγαπά τον Χριστό (το οποίο περιγράφεται στο ΙΑ΄ Εωθινό Ευαγγέλιο16), «Τῷ τριττῷ τῆς ἐρωτήσεως, τῷ, Πέτρε φιλεῖς με, τὸ τριττὸν τῆς ἀρνήσεως, ὁ Χριστὸς διωρθώσατο»17. Συνεπώς, τρία σημαντικά γεγονότα: Η πορεία στους Εμμαούς, η εμφάνιση στην Τιβεριάδα και η τριπλή απάντηση του Πέτρου, δεν έχουν αυτόνομη ανάμνηση σε εορτάσιμη ημέρα, όπως η εμφάνιση του Κυρίου στους Μαθητές και στο Θωμά που εορτάζεται ως δεσποτική εορτή την δεύτερη Κυριακή. Δεν υπάρχει, δηλαδή, «Κυριακή της Τιβεριάδος», ή «στους Εμμαούς» ή «του Πέτρου», όπως ανάλογα λέμε Κυριακή «του Θωμά» ή «των Μυροφόρων».
Η παραπάνω διαπίστωση δεν σημαίνει ότι τα γεγονότα αυτά αποκρύπτονται. Αντιθέτως, όλα τα γεγονότα του Αναστάντος Χριστού, τα οποία αναφέρονται στα Ευαγγέλια, έχουν ταξινομηθεί σε έντεκα ευαγγελικές περικοπές, τα λεγόμενα Αναστάσιμα Εωθινά Ευαγγέλια και αναγινώσκονται εκ περιτροπής κάθε Κυριακή στην ακολουθία του όρθρου (ανακυκλώνονται με την αριθμητική τους σειρά κάθε ένδεκα Κυριακές, περίπου μία φορά ανά τρίμηνο και περίπου τέσσερεις φορές στο έτος). Από το περιεχόμενο των Αναστάσιμων Εωθινών Ευαγγελίων προέρχονται τα αναστάσιμα εξαποστειλάρια και τα εωθινά δοξαστικά, τα οποία διηγούνται τα γεγονότα σε ποιητική μορφή και ψάλλονται την συγκεκριμένη Κυριακή που αναγινώκεται το αντίστοιχο Ευαγγέλιο με το οποίο συνδέονται.
Αυτή η τελετουργική πρακτική προκύπτει από τον αναστάσιμο χαρακτήρα της κυριακάτικης πρωινής ακολουθίας. Όμως, επειδή η ανάγνωση των Εωθινών Ευαγγελίων συμβαίνει νωρίς το πρωί και παρευρίσκονται ελάχιστοι πιστοί, γι’ αυτό δεν δίδεται η ευκαιρία για ακρόαση και επεξήγηση. Συνεπώς, τα αναστάσιμα αυτά γεγονότα δεν είναι γνωστά στους περισσότερους πιστούς, αλλά μόνο όσα έχουν την δική τους ημέρα αυτοτελούς αναμνήσεως, όπως του Θωμά και των Μυροφόρων.
Τα γεγονότα τα οποία διαφεύγουν της εορτολογικής αυτοτέλειας, θα μπορούσαν να γίνουν αφορμή για μυσταγωγική κατήχηση των πιστών, αφού θα υπήρχε η δυνατότητα μιας λειτουργικής ερμηνείας των συγκεκριμένων περικοπών. Είναι σαφές ότι ο επίλογος της διήγησης της πορείας προς Εμμαούς αναφέρεται στην τέλεση της Θείας Ευχαριστίας του Χριστού με τους δύο Μαθητές. Μέσα από το αρχέγονο τελετουργικό του τεμαχισμού του άρτου, δηλαδή της τέλεσης της Θείας Ευχαριστίας, οι Μαθητές αναγνώρισαν τον Χριστό, «ἐγνώσθη αὐτοῖς ἐν τῇ κλάσει τοῦ ἄρτου»18.
Τι συμβαίνει όμως με άλλες μεταναστάσιμες διηγήσεις; Γιατί οι Ευαγγελιστές επισημαίνουν κάποιες συγκεκριμένες λεπτομέρειες δίχως να τις ερμηνεύσουν περαιτέρω; Τι μπορεί να δηλώνει το γεγονός ότι ο Χριστός έφαγε ψάρι ψητό και κηρύθρα από μέλι; (ΣΤ΄ Εωθινό) ή ότι οι μαθητές βρήκαν έτοιμα αναμμένα κάρβουνα με ψάρι επάνω τους και ψωμί; (Ι΄ Εωθινό). Τα Ευαγγέλια γράφονται σε μια εποχή όπου ήδη η απόκρυψη της τέλεσης της Θείας Ευχαριστίας από τους αμυήτους19 και ο συμβολισμός του Χριστού με το σύμβολο του Ιχθύος20, βρίσκονται στις απαρχές τους. Μήπως ο ιχθύς και το μέλι είναι σύμβολα που θέλουν να δηλώσουν κάτι διαφορετικό; Μήπως το ψητό ψάρι το οποίο συναντάμε στο Ευαγγέλιο του Λουκά, δηλώνει τον ψημένο άρτο, το Σώμα του Ιχθύος, του Χριστού;21 Κάτι ανάλογο μήπως υποδηλώνει η φράση στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη, «ὀψάριον ἐπικείμενον καὶ ἄρτον», ψάρι και άρτος;22 Μήπως τελικά αυτό το «καὶ» ανάμεσα στις λέξεις ψάρι και άρτος, να εκληφθεί περισσότερο ως επεξηγηματικό και λιγότερο ως συνδετικό; Μήπως, δηλαδή, ονομάζεται ψάρι, Ιχθύς, ο άρτος της Θείας Ευχαριστίας; Μήπως η λέξη Ιχθύς είναι ένας κωδικός μεταξύ των μυημένων για τον άρτο της Θείας Ευχαριστίας; Επιπλέον, μήπως η γλυκιά κηρύθρα υπαινίσσεται τον γλυκό οίνο; Και η ανθρακιά, η θράκα με τα κάρβουνα, τι μπορεί να δηλώνει; Μάλιστα, σε εποχή που η φωτιά ανάβει ακόμη στα θυσιαστήρια, η ανθρακιά μήπως υπαινίσσεται το θυσιαστήριο; την Αγία Τράπεζα επάνω στην οποία βρίσκεται ο Ιχθύς, ο άρτος της ζωής; Ακόμη και η συκοφαντία ότι οι Απόστολοι την ημέρα της Πεντηκοστής ήταν μεθυσμένοι με κρασί, «γλεύκους μεμεστωμένοι»23, μήπως είναι παρεξήγηση από πληροφορία ότι είχε χρησιμοποιηθεί οίνος στη σύναξη των Αποστόλων για την Θεία Ευχαριστία;
Όλα αυτά τα ερωτήματα ίσως μπορούν να κατευθύνουν την θεολογική έρευνα σε μια ανάγνωση των Αναστάσιμων Εωθινών Ευαγγελίων μέσα από την λειτουργική εμπειρία. Ενδεχομένως, μια προσπάθεια περισσότερης ανάδειξης των Αναστάσιμων Ευαγγελίων στο εορτολόγιο και στην κατήχηση, ίσως συνεισέφερε στην αντίληψη ότι οι μεταναστάσιμες συνάξεις του Χριστού δεν ήταν απλά συντροφικές συναντήσεις, αλλά το αρχέγονο τελετουργικό της Θείας Ευχαριστίας, από το οποίο προήλθε το μεταγενέστερο τελετουργικό. Η άποψη αυτή έχει ως αφετηρία την επαγγελία του Χριστού, ότι στην Βασιλεία Του, με την Ανάσταση, εκείνο το οποίο τους πρόσφερε στο Μυστικό Δείπνο, πάλι θα τελεί με τους μαθητές Του ως το καινούριο γέννημα της αμπέλου24.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Ιωάν. 20, 19-25. Βλ. Μάρκ. 16, 14. Λουκ. 24, 36-43.
2. Ιωάν. 20, 26.
3. Ιωάν. 20, 19-31.
4. Μάρκ. 15, 43 – 16, 8.
5. Λουκ. 24, 1-12.
6. Μάρκ. 16, 9-13 (Γ΄ Εωθινό Ευαγγέλιο), Λουκ. 24, 1-12 (Δ΄ Εωθινό Ευαγγέλιο), Ιωάν. 20, 1-2 (Ζ΄ Εωθινό Ευαγγέλιο), Ιωάν. 20, 11-18 (Η΄ Εωθινό Ευαγγέλιο).
7. Μάρκ. 16, 9-20.
8. Λουκ. 24, 36-53.
9. Ιωάν. 5, 1-15.
10. Απολυτίκον της Μεσοπεντηκοστής.
11. Ιωάν. 4, 5-42.
12. Ιωάν. 9, 1-38.
13. Βλ. στο βιβλίο μου· Αναμνηστικόν, Μνήμες και Εορτές της Εκκλησίας, εκδ. Τήνος, Αθήνα 2009, σ. 172 και στο βιβλίο μου· «Χριστόν ἐνεδύσασθε» Βάπτισμα και Θεία Ευχαριστία, εκδ. Ostracon Publishing, Θεσσαλονίκη 2019, σ. 27-63.
14. Λουκ. 24, 12-35.
15. Ιωάν. 21, 1-14.
16. Ιωάν. 21, 15-26.
17. Δοξαστικό Εσπερινού εορτής Αγίων αποστόλων Πέτρου και Παύλου.
18. Λουκ. 24, 35.
19. Είναι η λεγόμενη διδασκαλία της απόκρυψης, η disciplina arcana. Βλ. περισσότερα στο βιβλίο μου· «Χριστόν ἐνεδύσασθε» Βάπτισμα και Θεία Ευχαριστία, εκδ. Ostracon Publishing, Θεσσαλονίκη 2019, σ. 14 κ΄ 32-33.
20. Ο ιχθύς ως σύμβολο δήλωνε τον Χριστό και τα γράμματα ΙΧΘΥΣ χρησιμοποιήθηκαν ως αρχιγράμματα των λέξεων Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ.
21. Λουκ. 24, 42. Βλ. την άποψη του Αυγουστίνου· «Ὁ ἰχθὺς ὁ ἐψημένος εἶναι ὁ Χριστὸς πάσχων· καὶ αὐτὸς ὡσαύτως εἶναι ὁ ἄρτος, ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς». Στο Π. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, εκδ. Αδελφότητος Θεολόγων «Η Ζωή», Αθήνα 1954, σ. 725.
22. Ιωάν. 21, 9.
23. Πράξ. 2, 13.
24. Ματθ. 26, 29. Λουκ. 22, 16. Βλ. στο βιβλίο μου· «Χριστόν ἐνεδύσασθε» Βάπτισμα και Θεία Ευχαριστία, εκδ. Ostracon Publishing, Θεσσαλονίκη 2019, σ. 13-16 (στο κεφάλαιο· Οι Μεταναστάσιμες Συνάξεις και η Θεία Ευχαριστία).
