Του Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Εὐθυμίου Θεοδωροπούλου – Ἐφημερίου Ἱ. Ν. Ἁγίας Αἰκατερίνης Καλαμάτας
«Ὁ πόθος ἕλκει με λέγειν περὶ τῆς Θεοτόκου, καὶ φόβος κατέχει με τοῦ σιωπᾷν, οὐκ ἀξίως ἔχων τοῦ λέγειν.»[1]
Ὁ λόγος περί τῆς Ἁγίας Θεοτόκου καί ἀειπαρθένου Μαρίας εἶναι ὅ,τι πιό δύσκολο, καί συνάμα τό ἁγιώτερο, ἐγχείρημα γιά τόν πιστό, ὁ ὁποῖος ἐπιθυμεῖ διακαῶς νά τόν ἀρθρώσει καί, εἶναι δύσκολος διότι βλέποντας τήν ἀδυναμίαν τήν ὁποίαν ἐκφράζουν οἱ μεγάλοι Πατέρες καί Ἁγιοι τῆς Ἐκκλησίας, «οἱ ὑπηρέται καί διδάσκαλοι τοῦ λόγου», ἡ αἴσθηση τῆς ἀδυναμίας αὐτῆς μεγιστοποιεῖται. Ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος ἐπίσκοπος Κύπρου μέ ἐνάργεια αὐτό ὁμολογεῖ, καί συνεχίζει εὐθαρσῶς καί εὐλαβῶς τήν ὁμολογία του μεγαλύνοντας τήν Κυρίαν Θεοτόκον: «Τριάδος γὰρ νύμφη ὑπάρχει ἡ ἁγία Θεοτόκος κόρη Μαρία, τὸ πανάῤῥητον τῆς οἰκονομίας κειμήλιον· πρὸς ἣν ὁ Γαβριήλ· Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ. Ὑπέμνησεν ὁ Γαβριὴλ, καὶ ὁ Πατὴρ οὐρανόθεν ἀῤῥαβῶνα τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἀπέστειλεν, ἡρμόσατο τὴν Παρθένον εἰς τὸν μονογενῆ Υἱὸν, οὐράνιον νύμφην, ἣν ὁ Πατὴρ ἠγάπησεν, ὁ Υἱὸς ἐνῴκησε, τὸ ἅγιον Πνεῦμα ἐπεπόθησεν.»[2]
Ἡ ὁμολογία αὐτή ἐκτός ἀπό προσευχητική δέηση τυγχάνει καί δογματική ἀναφορά καί πίστη στίς θεμελιώδεις ἀλήθειες καί ἀρχές τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἡ ἀναφορά στό πρόσωπο τῆς Θεοτόκου παρά τῶν Ἁγίων Πατέρων βρίθει στα κείμενά τους καί παρουσιάζεται μέ τρόπο ποιητικό μέσῳ τῶν γνωστῶν μας Χαιρετισμῶν. Ἤδη μέ τήν ἔναρξη τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ἄρχισαν καί οἱ ἀπαγγελίες τῶν Χαιρετισμῶν πρός τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον, τμηματικῶς καθ᾿ ἑκάστην Παρασκευήν, μέ ἀποκορύφωση τήν πέμπτην ἑβδομάδα τῶν νηστειῶν, ὅπου ψάλλεται πλήρης ὁ Ἀκάθιστος Ὑμνος. Τό ποίημα αὐτό γνωστό στό σύνολο τοῦ ὀρθοδόξου κόσμου ἀποτελεῖ μία σύνοψη τῆς δογματικῆς διδασκαλίας τῆς Ἐκκλησίας μας περί τοῦ ἱεροῦ προσώπου τῆς Ἁγίας Θεοτόκου.
Ὅπως προανεφέρθη, στα κείμενα τῶν Ἁγίων Πατέρων περιλαμβάνονται πλῆθος ἀναφορές ἐν εἴδει χαιρετισμῶν πρός τήν Θεοτόκον καί, ἐνδεικτικῶς θά μετεφέρωμε ἀποσπάσματα πρός μελέτην καί τιμήν εἰς τήν Μητέρα τοῦ σύμπαντος ὀρθοδόξου πληρώματος τῆς Ἁγίας μας Ἐκκλησίας.
Ὁ Μέγας Ἀθανάσιος στήν ὁμιλία του «Κηρυκτικόν εἰς τόν εὐαγγελισμόν τῆς ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου» καί λαβών ἀφορμήν ἀπό τόν Χαιρετισμό τοῦ Ἀρχαγγέλου Γαβριήλ πρός τήν Θεοτόκο, χαιρετίζει Αὐτήν δοξολογικῶς καί προσευχητικῶς, ὅπου, μέ ἀφορμή τόν εὐαγγελισμό Της, διατυπώνει τήν πίστη καί τη διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας πρός τό πρόσωπό Της: Εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξὶ, καὶ εὐλογημένη ἡ κοιλία σου, ἡ Θεὸν χωρήσασα, καὶ μασθοὶ οἳ ἐξέθρεψαν Θεὸν παιδίον γενόμενον. Τοιαῦτα καὶ ἡ τρίτη τῶν ἀρχῶν, ἀγγέλων τε καὶ ἀρχαγγέλων ἱεραρχία, κεκελευσμένη καὶ ἐπιτετραμμένη παρὰ τοῦ ἀποστείλαντος Θεοῦ, ὡς δι’ ἑνὸς ἀρχαγγέλου, τοῦ Γαβριὴλ ἐκβοᾷν τὸν ἐκφαντορικώτατον καὶ περιληπτικώτατον ὕμνον, ἀεὶ ἀνακρά-ζει· «Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ.» Ἀπὸ τούτων καὶ οἱ κατὰ τὴνἐπὶ γῆς ἱεραρχίαν τὰς ὑψώσεις τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ λάρυγγι φέροντες, μαθόντες ἢ δανειζόμενοι τὰς φωνὰς, ἀνυψοῦμεν μεγάλῃ καὶ διαπρυσίῳ τῇ φωνῇ λέγοντες· «Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ.» Πρέσβευε, Κυρία, καὶ δέσποινα, βασίλισσά τε καὶ Μήτηρ Θεοῦ, ὑπὲρ ἡμῶν· ὅτι ἐξ ἡμῶν σύ τε καὶ ἐκ σοῦ τεχθεὶς σαρκοφόρος Θεὸς ἡμῶν· ᾧ πρέπει ἡ δόξα καὶ ἡ μεγαλοπρέπεια, πᾶσά τε τιμὴ καὶ προσκύνησις καὶ εὐχαριστία, σὺν τῷ ἀνάρχῳ αὐτοῦ Πατρὶ, καὶ τῷ ἁγίῳ, καὶ ἀγαθῷ, καὶ ζωοποιῷ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ, καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.[3]
Στό ἴδιο πνεῦμα καί στήν ἴδια περίπου ἐποχή μέ τόν Μ. Ἀθανάσιο, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ἐπίσκοπος Νεοκαισαρείας ὁ Θαυματουργός, ἀναφέρεται στήν Ὑπεραγία Θεοτόκο καί χαιρετίζει Αὐτήν μέ τά λόγια τοῦ Ἀρχαγγέλου καί προσθέτει δοξολογικῶς φράσεις οἱ ὁποῖες ἀναφέρονται στήν διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας περί τῆς θεολογίας τῆς ἀχράντου κυήσεως τοῦ Κυρίου μας ἐκ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου: «Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ἡ πηγὴ τοῦ φωτὸς, τοῦ φωτίζοντος πάντας τοὺς εἰς αὐτὸν πιστεύοντας. Χαῖρε, κεχαριτωμένη, τοῦ νοητοῦ ἡλίου ἡ ἀνατολὴ [ἄλ. ἡλίου τῆς δικαιοσύνης ἡ ἀνατολὴ], καὶ τὸ τῆς ζωῆς ἀμίαντον ἄνθος. Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὁ λειμὼν τῆς εὐωδίας. Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ἡ ἄμπελος ἡ ἀειθαλὴς, ἡ εὐφραίνουσα τὰς ψυχὰς τῶν σὲ δοξαζόντων. Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ἡ ἀγεώργητος καλλίκαρπος ἄρουρα. Κατὰ φύσιν μὲν, διὰ τὸ καθ’ ἡμᾶς, καὶ διὰ τὸν χρόνον τῆς ἀσκήσεως [κυήσεως]· παρὰ φύσιν δὲ, μᾶλλον δὲ ὑπὲρ φύσιν, διὰ τὸν ἄνωθεν ἐνδημήσαντα Θεὸν Λόγον, καὶ ἐν τῇ ἁγίᾳ σου γαστρὶ τὸν Ἀδὰμ ἀναπλάσαντα, καὶ τὸ μὲν γόνιμον, τῇ ἁγίᾳ Παρθένῳ παρέσχεν τὸ ἅγιον Πνεῦμα· ἡ δὲ ἀλήθεια τοῦ σώματος προσελήφθη ἐκ τοῦ σώματος αὐτῆς.».[4]
Καί ὁ Ἁγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος μετέπειτα, στήν ὁμιλία του «Εἰς τὸν εὐαγγελισμὸν τῆς Θεοτόκου, καὶ κατὰ Ἀρείου δυσσεβοῦς.», χρησιμοποιεῖ τόν χαιρετισμό τοῦ Ἀρχαγγέλου καί μεγαλύνει τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο γιά τόν ρόλο Της στό σχέδιο τῆς θείας οἰκονομίας καί μέ κίνητρο τήν διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας περί τοῦ θείου Προσώπου τοῦ Κυρίου μας, διατυπώνει ἐν εἴδει χαιρετισμῶν πρός Αὐτήν τήν δογματική Της διδασκαλία γιά τήν θεότητα τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ:«Παρεγένετο τοίνυν πρὸς τὴν παρθένον Μαριὰμ ὁ ἄγγελος, καὶ εἰσελθὼν πρὸς αὐτὴν εἶπε· Χαῖρε κεχαριτωμένη. Προσηγόρευσε τὴν σύνδουλον ὡς δέσποιναν, ὡς ἤδη γεγενημένην τοῦ Δεσπότου μητέρα. Χαῖρε κεχαριτωμένη. Ἡ σὴ πρόγονος Εὔα παραβᾶσατὸν νόμον, ἀπόφασιν ἔλαβεν ἐν λύπαις τέξειν τέκνα· σοὶδὲ πρέπει τοῦ χαίρειν ἡ πρόσρησις· ἐκείνη τὸν Κάϊν ἔτεκε, φθόνον καὶ φόνον γεννήσασα· σὺ δὲ γεννήσεις υἱὸν ζωὴν καὶ ἀφθαρσίαν παρέχοντα πᾶσι. Χαῖρε τοίνυν καὶ χόρευε· χαῖρε καὶ καταπάτει τὴν τοῦ ὄφεως κεφαλήν· Χαῖρε κεχαριτωμένη. Πέπαυται γὰρ ἡ κατάρα, κατήργηται ἡ φθορὰ, μεμάρανται τὰ στυγνὰ, ἀνθεῖ τὰφαιδρὰ, πάρεστι τὸ πάλαι παρὰ τῶν προφητῶν κηρυττόμενον ἀγαθόν. Σὲ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ὑπεδείκνυε λέγον διὰ τῆς Ἡσαΐου γλώττης· Ἰδοὺ ἡ παρθένος ἐν γαστρὶ λήψεται, καὶ τέξεται υἱόν. Ἡ παρθένος ἐκείνη σὺ εἶ. Χαῖρε τοίνυν κεχαριτωμένη· ἤρεσας τῷ Δημιουργῷ, ἤρεσας τῷ Ποιητῇ, ἤρεσας τῷ Κτίστῃ, ἤρεσας τῷ τερπομένῳ τοῖς κάλλεσι τῶν ψυχῶν· εὗρες νυμφίον φυλάττοντά σου τὴν παρθενίαν, οὐ φθείροντα· εὗρες νυμφίον ἐκ πολλῆς φιλανθρωπίας υἱόν σου γενέσθαι βουλόμενον.[5]
Ἤδη κατά τόν 6ο αἰώνα, ἡ παράδοση τῶν Χαιρετισμῶν πρός τήν Παναγία μας εἶχε διαμορφωθεῖ καί ὡς λογοτεχνικό εἶδος καί ὡς ὑμνολογικό. Αὐτό φαίνεται στα κείμενα τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, ὁ ὁποῖος, ὡς ὁ κατ’ ἐξοχήν δογματολόγος τῆς Ἐκκλησίας, παραθέτει μέσῳ τῶν Χαιρετιμῶν του πρός τήν Παναγία μας, τήν ἤδη διαμορφωθεῖσα θεολογία τῆς Ἐκκλησίας περί τῆς Θεοτόκου. Στόν λόγο του «εἰς τόν Εὐαγγελισμόν τῆς ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου», ὁ Δαμασκηνός καταθέτει τήν θεολογία του περί τοῦ προσώπου Της καί τήν θεολογία περί τῆς ἀχράντου κυήσεως τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ ὑπ᾿ Αὐτῆς καί στό μνημειῶδες αὐτό κείμενο καταλήγει χαιρετώντας Την προσευχητικῶς καί δοξολογικῶς, μέ πλῆθος εἰκόνων καί περιγραφῶν: «Χαῖρε, ὄντως κεχαριτωμένη, χαῖρε, ὅτιπερ ἁγιωτέρα σὺ τῶν Ἀγγέλων,καὶ τιμιωτέρα τῶν Ἀρχαγγέλων. Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὅτι θαυμασιωτέρα σὺ τῶν Θρόνων, καὶ κυριωτέρα σὺ τῶν Κυριοτήτων, καὶ δυνατωτέρα σὺ τῶν Δυνάμεων. Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὅτι ὑπερτέρα σὺ τῶν Ἀρχῶν, καὶ ἀνωτέρα σὺ τῶνἘξουσιῶν. Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὅτι καλλιωτέρα σὺ τῶν Χερου-βὶμ, καὶ σεβασμιωτέρα τῶν Σεραφίμ. Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὅτιπερ ὑψηλο-τέρα σὺ τῶν οὐρανῶν, καὶ καθαρωτέρα σὺ ὑπὲρ τὸν φαίνοντα ἥλιον.
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὅτιπερ εὐγενεστέρα σὺ πάντων τῶν ὑφ’ ἡλίου ἀνα-τολῶν, καὶ βασιλικωτέρα σὺ ὑπὲρ πάσας τὰς βασιλείας τῆς βροτείας οὐσίας… Χαῖρε οὖν, χαῖρε, καὶ πάλιν ἐρῶ, χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὅτι πλήρης ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ τῆς σῆς μεγαλειότητος. Χαῖρε, δι’ ἧς ἡμεῖς οἱ ταπεινοὶ, Χριστοῦ δευτέραν καὶ φωτοσωτήριον γέννησιν, εὐσεβοπρεπῶς προσκυνοῦμεν. Χαῖρε, δι’ ἧς ἡμεῖς τὴν κοσμοποιὸν καὶ
ζωαρχικήν, καὶ εἰς ἀεὶ βασιλεύουσαν ἐπέγνωμεν Τριάδα. Χαῖρε, δι’ ἧς ἡμεῖς Χριστιανικὸς λαὸς, τοῦ σοῦ Υἱοῦ καὶ Θεοῦ ὠνομάσμεθα. Χαῖρε, δι’ ἧς ἡμεῖς εἰς μίαν ἁγίαν, καθολικὴν καὶ ἀποστολικὴν Ἐκκλησίαν ἐπολιτογραφήθημεν. Χαῖρε, δι’ ἧς ἡμεῖς τὴν ψυχοσωτήριον καὶ φωτόμορ-φον κατέχομεν πίστιν.».[6]
Ἡ παράδοση καί ἡ τάξη τῶν Χαιρετισμῶν πρός τήν Παναγία ἐγνώρισε μεγάλη συγγραφική ἄνθηση καί στή συνέχεια. Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος ἐκ Κύπρου, ὁ Ἔγκλειστος (12ος αἰ), ἕνας ἐκ τῶν μεγάλων ἁγίων ἀσκητῶν τῆς Ἐκκλησίας μας, μᾶς παρέδωσε ἱκανό ἀριθμό ἐγκωμιαστικῶν λόγων γιά ἑορτές Δεσποτικές καί Θεομητορικές, ἀλλά καί σέ ἑορτές Ἁγίων. Τό σημαντικό στήν συγγραφική του παραγωγή, στούς ἐγκωμιαστικούς λόγους του, εἶναι ὅτι πάντοτε τελειώνει μέ χαιρετισμούς πρός τά ἱερά Πρόσωπα τά ὁποία ἐγκωμιάζει. Ἀναφέρει ὁ Ἄγιος, ὅτι δανείζεται τόν χαιρετισμό τοῦ Ἀγγέλου, τόν ὁποῖον θεωρεῖ πρότυπο, γιά τόν δικό του χαιρετισμό, «Καὶ ὥσπερ ὁ τρισάγιος ὕμνος οὐκ ἀγγέλοις καὶμόνοις ἀλλὰ καὶ ἀνθρώποις δέδοτο κράζειν, οὕτω καὶ τὸ “Χαῖρε” παρὰ τοῦ ἀρχαγγέλου μαθόντες κράζομεν καὶ ἡμεῖς τῇ πανάγνῳ Παρθένῳ τὸ “Χαῖρε”· καὶ γὰρ οὐδὲν ὑψηλότερον ἢ χαριέστερον ἢ σαφέστερον εὕροι τιςἂν ἐν ἀνθρώποις τοῦδε τοῦ ῥήματος τῇ Παρθένῳ φθέγξασθαι· διὸ καὶ πολλάκις τόδε τὸ ῥῆμα τῇ Θεοτόκῳ τολμῶ χείλεσιν ἀναξίοις <κράζειν> καὶ τὴν ἀκήρατον χαιρετίζειν Παρθένον.».[7] Ἐνδεικτικόν τοῦ θέματος τυγχάνει καί τό γεγονός ὅτι, ὁ Ἅγιος Νεόφυτος παραθέτει στούς ἐγκωμιαστικούς λόγους Του, Χαιρετισμούς καί πρός Ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας μας, τούς ὁποίους ἐγκωμιάζει.
Τό περιεχόμενο τῶν Χαιρετισμῶν του πρός τήν Κυρία Θεοτόκο εἶναι πλούσιο καί ὑπέροχο, δεῖγμα τῆς πνευματικότητος τοῦ μεγάλου Ἁγίου. Ἱκετευτικῶς, θά κλείσωμε τήν ταπεινή αὐτή συγγραφή, μέ ἀποσπάσματα τῶν Χαιρετισμῶν του πρός τήν Παναγία μας, δανειζόμενοι καί ἐμεῖς, ὅπως αὐτός παρά τοῦ Ἀρχαγγέλου, τά προσευχητικά του αὐτά ἱερά λόγια, ὡς ἱκεσία πρός τη Ἀειπάρθενον, γιά τήν σωτηρία μας:
«Χαῖρε, ἀνάρχου Πατρὸς Υἱοῦ συναϊδίου πανακήρατε μήτηρ καὶ Πνεύματος ἁγίου δοχεῖον ὑπεράγιον.
Χαῖρε, θρόνε βαστάζων τὸν βασιλέα τῆς δόξης, ὃν ἄνω τὰ χερουβὶμ ἀτενίσαι οὐ δύνανται.
Χαῖρε, ὑψηλοτέρα τῶν οὐρανίων ταγμάτων, ὡς χωρήσασα τὸν τούτοις ἀχώρητον καὶ βαστάσασα τὸν τούτοις ἀθεώρητον…
Χαῖρε, σίφων οὐράνιε, δι᾿ ἧς βροτοὶ ἀνειλκύσθημεν ἄνω.
Χαῖρε, δροσοφόρε νεφέλη, ἐξ ἧς κατηρδεύθη τῆς γῆς τὰ πληρώματα.
Χαῖρε, εὐαερώτατον πνεῦμα τὸ τοὺς πιστοὺς καταψῦχον…
Χαῖρε, φωτοφόρε τῆς ἡμέρας νεφέλη καὶ τῆς νυκτὸς διαυγέστατε καὶ πυρφώτιστε στῦλε.
Χαῖρε, βύθισις τῶν ἀπίστων καὶ Φαραωνίτιδος ἁμαρτίας καὶ Φαραὼ τοῦ νοητοῦ καὶ τῆς αὐτοῦ συμμορίας.
Χαῖρε, σκηνὴ ἁγία καὶ πλατυτέρα οὐρανῶν, ἐν ᾗ ἐλάλησεν ἀνθρώποις ὁ Θεός.
Χαῖρε, θεοτίμητε πλὰξ γραφεῖσα δακτύλῳ Θεοῦ…
Χαῖρε, τῶν πιστῶν ἐξίλασμα βέβαιον.
Χαῖρε, καταφύγιον πάντων ἀνθρώπων καὶ τῆς ἐμῆς ταπεινότητος.».[8]
[1] Ἐπιφ. Κύπρου, « Ἐγκώμιον εἰς τήν Ἁγίαν Θεοτόκον», PG 43, 497.
[2] Ἐπιφ. Κύπρου, ὄπ. ἀ., PG 43, 489.
[3] Μ. Ἀθανάσιος, PG 28, 940.
[4] Γρ. Θαυματουργός, «Τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου ἐπισκόπου Νεοκαισαρείας Πόντου, τοῦ Θαυματουργοῦ, εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς ὑπεραγίας θεοτόκου Παρθένου τῆς Μαρίας, λόγος πρῶτος», PG 10, 1152.
[5] Ἰωάν. Χρυσόστομος, PG 62, 766.
[6] Ἰωάν. Δαμασκηνός, PG 96, 656.
[7] Ἅγ. Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος, «Λόγος εἰς τόν Εὐαγγελισμόν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καί Ἀειπαρθένου Μαρίας», Λόγοι Λέσβου 1, 4. (Ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου, Συγγράμματα, ἔκδ. Ἱερᾶς Βασιλικῆς καί Σταυροπηγιακῆς Μονῆς Ἁγίου Νεοφύτου, Πάφος.).
[8] Ἅγ. Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος, «Λόγος εἰς τόν Εὐαγγελισμόν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καί Ἀειπαρθένου Μαρίας», Λόγοι Λέσβου 1, 4-13.
