Η Ιερά Μονή της Παναγίας του Μαχαιρά βρίσκεται κτισμένη στο Τροόδος κάτω από το βουνό του Μαχαιρά στα πόδια του οποίου αναβλύζει ο Πεδιαίος ποταμός, ο σημαντικότερος ποταμός του νησιού.
Το μοναστήρι του Μαχαιρά είναι το δεύτερο σε θέση ως προς το κύρος του, μετά από το Μοναστήρι του Κύκκου. Τα μοναστήρια του Μαχαιρά, του Κύκκου, και του Αγίου Νεοφύτου, απέκτησαν από τον καιρό των Βυζαντινών αυτοκρατόρων ιδιαίτερα προνόμια. Είναι Βασιλικές και Σταυροπηγιακές Μονές, έχουν δηλαδή σταυρό στο θεμέλιο λίθο τους, γεγονός που τις καθιστά αυτόνομες από την Αρχιεπισκοπή της Κύπρου.
Η εικόνα της Παναγίας του Μαχαιρά είναι θαυματουργή, και είναι γνωστή στη Κύπρο για τα πολλά της θαύματα. Η παράδοση λέει ότι η εικόνα της Παναγίας της Μαχαιριώτισσας είναι μία από τις εβδομήντα εικόνες που ζωγράφισε ο ευαγγελιστής Λουκάς . Η Παναγία του Μαχαίρα είναι ιδιαίτερα γνωστή για την επούλωση τραυμάτων.
Η τοπική λαογραφία λέγει πως το Μοναστήρι το επισκέφθηκε η Alix d’Ibelin, σύζυγος του Λουζινιανού βασιλιά Henry ΙV, το 1337. Δεν σεβάστηκε τους μοναχούς αλλά ούτε και την ελληνορθόδοξη θρησκεία και αγνόησε τις εκκλήσεις τους για να μην εισέλθει στο στο μοναστήρι το οποίο ήταν άβατο για τις γυναίκες. Μόλις εισήλθε μέσα στο ιερό, χτυπήθηκε από την Παναγία του Μαχαιρά και παρέμεινε βουβή για τρία ολόκληρα χρόνια.
Η εκκλησιαστική παράδοση συνδέει την ίδρυση της Μονής με την εικονομαχία. Σύμφωνα με μια προφορική παράδοση, κατά τον καιρό της Εικονομαχίας (716-843 μ.Χ.) ένας ασκητής έφερε στην Κύπρο από την Κωνσταντινούπολη την εικόνα της Παναγίας της Αγιοσορίτισσας ή Μαχαιριώτισσας, και εγκαταστάθηκε σε μια σπηλιά στην τοποθεσία που βρίσκεται σήμερα το μοναστήρι. Μετά την κοίμηση του ασκητού η εικόνα ξεχάστηκε και βάτοι κάλυψαν την είσοδο της σπηλιάς μέχρι τον 12ο αιώνα, όταν η Παναγία με θαυματουργικό τρόπο έδωσε ένα μαχαίρι στους οσίους ασκητές Νεόφυτο και Ιγνάτιο, για να κόψουν τους βάτους και έτσι να βρούν την εικόνα. Όταν ο όσιος Νεόφυτος κοιμήθηκε, κοντά στον Ιγνάτιο προσήλθε ένας άλλος γηραιός μοναχός, ο Προκόπιος. Οι δύο αυτοί πατέρες αποφάσισαν, όταν η αδελφότητα έγινε πολυπληθής, να ανεγείρουν μοναστήρι, το οποίο θα λειτουργούσε σύμφωνα με το κοινοβιακό πρότυπο που ακολουθούσαν τα μεγάλα μοναστικά κέντρα της εποχής. Οι δύο μοναχοί, επιχορηγήθηκαν από τον τότε αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης Μανουήλ Κομνηνό (1143-1180) και είχαν κτίσει αρχικά ένα μικρό παρεκκλήσι και μερικά κελιά.
Η Μονή της Παναγίας του Μαχαιρά διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στους αγώνες του έθνους. Στην Μονή αυτή εισήλθαν σημαντικές μορφές όπως ο αρχιεπίσκοπος και εθνομάρτυρας Κυπριανός, ο επαναστάτης καλόγηρος Ιωαννίκιος, ενώ κατά τα χρόνια του ένοπλου αγώνα 1955-59 το Μοναστήρι αποτέλεσε καταφύγιο του ήρωα Γρηγόρη Αυξεντίου όπου υπάρχει μικρό μουσείο ενθυμημάτων του ήρωα.
Κατά το 1530, μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε πλήρως τη Μονή από την οποία διασώθηκε μόνο η εικόνα. Κατά την διάρκεια της Αγγλοκρατίας, το 1892, το μοναστήρι κάηκε και πάλι ολοκληρωτικά, αλλά διασώθηκε ξανά η εικόνα της Παναγίας της Μαχαιριώτισσας. Επίσης διασώθηκαν οι εικόνες του τέμπλου και τα σημαντικότερα από τα ιστορικά κειμήλια που βρίσκονταν στη βιβλιοθήκη της Μονής.
Το 1905, η Μονή είχει και πάλι ξανακτιστεί. Σήμερα στη Μονή υπάρχουν 25 μοναχοί. Είναι εξαιρετικά δραστήριοι και μετριόφρονες. Ζουν κυρίως από τη γεωργία και τις δωρεές των Χριστιανών.
Πανηγυρίζει τὴν 21ην Νοεμβρίου (Εἰσόδια τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου).
Μικραί πανηγύρεις τελοῦνται, ἐπίσης, κατὰ τὴν ἑορτήν τῆς συνάξεως τῆς ἐφεστίου εἰκόνος τῆς Παναγίας τῆς Μαχαιριωτίσσης (18ην Ὀκτωβρίου), κατὰ τὴν ἑορτήν τῶν ὁσίων Κτητόρων τῆς Μονῆς Νεοφύτου, Ἱγνατίου, Προκοπίου και Νείλου (13ην Δεκεμβρίου) καὶ κατά τὴν ἑορτήν τῶν ὁσιομαρτύρων τῆς Μονῆς Γερασίμου καὶ Γενναδίου (19ην Μαΐου).
Ἡγούμενος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Μαχαιρᾶ ὁ Θεοφιλέστατος Ἐπίσκοπος Λήδρας κ. Ἐπιφάνιος.
Σύμβουλοι: Μοναχὸς Ἐλπίδιος, Μοναχὸς Νεόφυτος, Μοναχὸς Χριστόδουλος καὶ Ἱερομόναχος Προκόπιος.
Ἡ Ἀδελφότης: οἱ Ἱερομόναχοι Καλλίνικος, Εὐστάθιος, Σιλουανός, Ἰάκωβος καὶ
Ἀρσένιος, ὁ Ἱεροδιάκονος Ἰωσὴφ καὶ οἱ Μοναχοὶ Γαβριήλ, Ἰγνάτιος, Ἐφραίμ, Νεκτάριος, Σωφρόνιος, Γεννάδιος, Πανάρετος, Λουκᾶς, Ἀλέξιος, Θεοφύλακτος, Ἰουστῖνος, Χαράλαμπος, Παΐσιος, Ἐλευθέριος, Νεῖλος, Κυπριανός, και Ἰωαννίκιος.
