Του Πρωτοπρ. Νεκταρίου Μαρκάκη, Διδάκτορος Θεολογίας, Διευθυντή Στρατιωτικών Ιερέων ΓΕΣ
Η πορεία της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής χαρακτηρίζεται από μια κλιμάκωση των ημερών, οι οποίες οδηγούν στη Μεγάλη Εβδομάδα και στην Ανάσταση. Πλήθος τροπαρίων του Τριωδίου αναφέρονται στη νηστεία και στην άσκηση της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Υπάρχουν όμως και τροπάρια τα οποία σηματοδοτούν την κάθε εβδομάδα της Τεσσαρακοστής και τα οποία επισημαίνουν τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή στο διάνυσμα των αγίων αυτών ημερών. Μέσα από τα τροπάρια αυτά, των ιερών ακολουθιών της λατρευτικής ζωής της Εκκλησίας μας, ο πιστός συμμετέχει και γνωρίζει τη σπουδαιότητα κάθε εβδομάδας της Τεσσαρακοστής.
Την πρώτη ημέρα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, την Καθαρά Δευτέρα, ένα τροπάριο των αποστίχων του όρθρου σηματοδοτεί την έναρξη της νηστείας: «Ἐλήλυθεν ἡ Νηστεία». Την επομένη ημέρα, την Καθαρά Τρίτη, ένα κάθισμα του όρθρου πληροφορεί ότι αυτή είναι η δεύτερη ημέρα της νηστείας, της εγκράτειας: «τήν σωτήριον ἐγκράτειαν δισημερεύοντες». Ένα τροπάριο, που μάλλον θα άρμοζε στην πρώτη ημέρα της νηστείας, αλλά ψάλλεται στα απόστιχα του όρθρου της Παρασκευής της πρώτης εβδομάδος, αναφέρεται στην υποδοχή της αγγελίας της νηστείας: «Τό τῆς Νηστείας διάγγελμα περιχαρῶς ὑποδεξώμεθα». Με αυτά τα τροπάρια κλείνει το στάδιο της πρώτης εβδομάδος.
Την έλευση της δεύτερης εβδομάδος αναγγέλλει το προσόμοιο τροπάριο του κατανυκτικού εσπερινού της πρώτης Κυριακής των νηστειών, της πρώτης δηλαδή ακολουθίας η οποία εισάγει στη δεύτερη εβδομάδα. Αναφέρει αυτό το τροπάριο ότι τελείται η έναρξη της δεύτερης εβδομάδος: «Τά τῶν Νηστειῶν νῦν δισέβδομα φαιδρῶς, ἐναρξώμεθα τελοῦντες». Το πρωί της Δευτέρας της δεύτερης εβδομάδος σε κάθισμα του όρθρου γίνεται μνεία στη δεύτερη εβδομάδα της νηστείας: «τήν νηστείαν δισεύοντας» και στον εσπερινό της ίδιας ημέρας, σε προσόμοιο τροπάριο αναφέρεται η είσοδος στο άγιο στάδιο της δεύτερης εβδομάδας: «εἰς τό ἅγιον στάδιον, τῆς δευτέρας Ἑβδομάδος είσελθεῖν».
Την έναρξη της τρίτης εβδομάδος μας πληροφορεί το προσόμοιο τροπάριο του κατανυκτικού εσπερινού της δεύτερης Κυριακής των νηστειών, το οποίο αναφέρει ότι πραγματοποιείται έναρξη της τρίτης εβδομάδος: «Νηστείας ἐναρξάμενοι, Ἑβδομάδος τῆς τρίτης». Ήδη την επόμενη ημέρα, τη Δευτέρα της τρίτης εβδομάδος, ένα κάθισμα του όρθρου πληροφορεί ότι ήδη διανύεται η τρίτη εβδομάδα: «τούς τήν Νηστείαν, έν ἑβδομάδεσι τρισί διανύοντας». Τα τροπάρια της τρίτης εβδομάδος αναφέρονται στην προσκύνηση του Τιμίου Σταυρού για να προετοιμάσουν την Σταυροπροσκύνηση η οποία εορτάζεται την Κυριακή που ακολουθεί. Το προσόμοιο τροπάριο του εσπερινού της Πέμπτης της τρίτης εβδομάδας, δηλαδή του εσπερινού που εισάγει στην Παρασκευή, αναφέρει ότι, αφού πέρασε η τρίτη εβδομάδα των νηστειών, να αξιωθούν οι πιστοί να προσκυνήσουν τον Τίμιο Σταυρό: «Τήν τρίτην τῶν σεπτῶν, Νηστειῶν Ἑβδομάδα, Χριστέ Λόγε περάσαντες, τό ξύλον τοῦ ζωηφόρου Σταυροῦ σου, κατιδεῖν ἀξίωσον ἡμᾶς, καί σεπτῶς προσκυνῆσαι».
Τα τροπάρια της τέταρτης εβδομάδος αναφέρονται στην άφιξη του μέσου της νηστείας. Το Κάθισμα του όρθρου της Δευτέρας της τέταρτης εβδομάδος αναφέρει ότι έφτασε το μέσον της νηστείας αφού ήδη πραγματοποιήθηκε η προσκύνηση του Τιμίου Σταυρού: «Μεσοπονήσαντες, νῦν τήν ἐγκράτειαν, καί εἰς προσκύνησιν, Χριστέ μου φθάσαντες, τοῦ ζωηφόρου σου Σταυροῦ». Ήδη το προσόμοιο τροπάριο του εσπερινού της Δευτέρας της τέταρτης εβδομάδος σηματοδοτεί την διέλευση του μέσου της νηστείας: «Μέσον διϊππέυοντες σήμερον», αφού η ερχόμενη Τετάρτη είναι ακριβώς το μέσον της νηστείας. Ο εσπερινός της Τρίτης της τέταρτης εβδομάδος που είναι η έναρξη της Τετάρτης, χαρακτηρίζει την ημέρα αυτή ως την μέση της νηστείας: «μεσασμῷ σήμερον, Νηστειῶν». Το ίδιο αναφέρει και το εξαποστειλάριο του όρθρου της Τετάρτης της τέταρτης εβδομάδος: «Μεσότητι τῶν Νηστειῶν». Η ημέρα αυτή είναι ακριβώς το μέσον της νηστείας, αφού σε σύνολο σαράντα οκτώ ημερών νηστείας από την Καθαρά Δευτέρα έως το Μέγα Σάββατο, η ημέρα αυτή είναι η εικοστή τετάρτη. Χαρακτηριστικό είναι ότι η μέτρηση αυτή δεν είναι το μέσον της Τεσσαρακοστής, η οποία ολοκληρώνεται την Παρασκευή πριν του Λαζάρου, αλλά το μέσον του συνολικού αριθμού των ημερών νηστείας έως το Μέγα Σάββατο. Ο χαρακτηρισμός αυτής της ημέρας ως το μέσον της νηστείας επαναλαμβάνεται σε απόστιχο τροπάριο και στο δοξαστικό των αποστίχων του όρθρου που αναφέρουν ότι: «Τῆς Νηστείας τήν ὁδόν μεσάσαντες» και «Μεσάσαντες το πέλαγος τῆς ἐγκρατείας». Στον εσπερινό της Τετάρτης της τέταρτης εβδομάδος σημειώνεται ότι ήδη παρήλθε το μέσον της νηστείας: «Ἡ… Νηστεία, τήν ἑαυτῆς μεσότητα νῦν ἐπήγαγε».
Φαίνεται από τα τροπάρια του Τριωδίου ότι δίδεται ιδιαίτερη βαρύτητα στο μέσον της νηστείας, αφού και τα τροπάρια που σηματοδοτούν την πέμπτη εβδομάδα αναφέρονται στην παρέλευση του μέσου. Χαρακτηριστικά αναγράφεται στα προσόμοια τροπάρια του κατανυκτικού εσπερινού της Κυριακής της τέταρτης εβδομάδος, κατά τον οποίο γίνεται έναρξη της πέμπτης εβδομάδος, ότι ήδη πέρασε το μέσον της νηστείας: «Τόν χρόνον τῆς Νηστείας, νῦν ὑπερμεσάσαντες» και «Ὑπερμεσάσαντες ταύτην, τήν Ἱεράν τῆς Νηστείας περίοδον». Η πέμπτη εβδομάδα είναι παράλληλα και προπομπός της εβδομάδος του Λαζάρου, της έκτης, της λεγόμενης και «Κουφής» ή «Βουβής» εβδομάδος. Επισημαίνει το Κάθισμα του όρθρου της Δευτέρας της πέμπτης εβδομάδας: «Ἑβδομάδα… προλάμπουσαν… τῆς Λαζάρου».
Την έναρξη της έκτης εβδομάδος επισημαίνει το προσόμοιο τροπάριο του κατανυκτικού εσπερινού της πέμπτης εβδομάδος, που είναι η είσοδος στην έκτη εβδομάδα, με την εξής φράση: «Τήν ἕκτην τῶν σεπτῶν, Νηστειῶν Ἑβδομάδα, προθύμως ἀπαρχόμενοι» και το κάθισμα του όρθρου της Δευτέρας της έκτης εβδομάδας: «Τήν ἕκτην Ἑβδομάδα, τῆς Νηστείας ἐπέχοντες». Επειδή το προσεχές Σάββατο γίνεται ανάμνηση της Αναστάσεως του Λαζάρου, η Τετάρτη της έκτης εβδομάδος είναι ανάμνηση του θανάτου του Λαζάρου. Αυτό αναφέρουν τα τροπάρια της Τετάρτης, το προσόμοιο τροπάριο του εσπερινού της Τρίτης: «Σήμερον ἐναπέψυξεν ὁ Λάζαρος» και το κάθισμα του όρθρου της Τετάρτης: «Σήμερον ὁ Λάζαρος, θανών ἐνθάπτεται». Η Πέμπτη της έκτης εβδομάδος είναι η δεύτερη ημέρα κατά την οποία είναι ενταφιασμένος ο Λάζαρος, σύμφωνα με το προσόμοιο τροπάριο του εσπερινού της Τετάρτης και το κάθισμα του όρθρου της Πέμπτης, όπου αναφέρουν ότι, δεύτερη ημέρα βρίσκεται ο Λάζαρος στον τάφο: «Δισημερεύει Λάζαρος ἐν τῷ τάφῳ».
Παρόλο που η νηστεία συνεχίζεται και κατά την Μεγάλη Εβδομάδα, οι ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ολοκληρώνονται την Παρασκευή της έκτης εβδομάδος. Αυτήν την λήξη της Τεσσαρακοστής υπενθυμίζουν τα τροπάρια της εορτής του Λαζάρου. Το δοξαστικό των αποστίχων του όρθρου της Παρασκευής αναφέρει ότι συμπληρώθηκε η Τεσσαρακοστή: «Τήν ψυχωφελή, πληρώσαντες Τεσσαρακοστήν». Η ίδια ακριβώς φράση για τη συμπλήρωση της Τεσσαρακοστής αναφέρεται σε στιχηρό τροπάριο και στο «Καί νῦν» των στιχηρών του εσπερινού του Λαζάρου.
Τα τροπάρια τα οποία αναφέρθηκαν, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι λειτουργούν ως σηματοδότες του κάθε σταδίου στην κλιμάκωση της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Η λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας παρόλο που εισάγει στον χώρο και στον χρόνο, το άχρονο και το αιώνιο, με τον λειτουργικό χρόνο, εν τούτοις δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην έλευση και μέτρηση του χρόνου, με σκοπό να τον αγιάσει και να τον καταστήσει μέσον για την σωτηρία, σύμφωνα με το χωρίο: «Ὅτε δέ ἦλθε τό πλήρωμα τοῦ χρόνου» (Γαλ. 4, 4). Η κάθε χρονική στιγμή της Θείας Λατρείας είναι «πλήρωμα χρόνου», είναι στιγμή για τη σωτηρία του ανθρώπου.
